Аьхке дIаяларца дIадолу  берийн   самукъа,  царна   дукхаза аьхкенан   еха   каникулаш а  дIайовлу. Дешаран   керла  шо   доладели  юха а. Сиха   кхуьу   бер. Стохка   мегна  коч-мача  кху шарахь  жимделла   карадо. Дай-наной   каде  хьийзаш   гуора   шайн берашна  ишколана   оьшучу  кечамна  гIайгIа беш. Шен бер   нехачул  оьшуш  хила  ца лаьа   цхьанна а. Цул  сов,  вайн  къоман   менталитет  а  ма ю,  кхин  хIумма а ца  хилча, хьо   хьайн  чохь  мел  таро   йоцуш   велахь а, амма нахана  юкъа  араволуш,  тIехь-когахь тоьлларг  дой   кечлуш...Делан къинхетамца юхаметтахIиттийна  вайн ишколаш.  Уьш  цкъа а  ца   хиллачохь  керланаш  тIе а йина, ткъа  оцу  ишколийн  хьелаш  вайна  цкъа а  ца  моьттинчу   агIор   тодина  гуш ду.
Цул а  дагна кхаъ  хуьлуш  дерг  кхин ду: карарчу  хенахь  дай-нанойн,  мел  гIийлачеран а,таро ю  аьлла  хета  шайн  доьзалш  йиъна-мелла  ишколе  деша   хьажо.
Дукхахболу   дай-наной,  сискал  яккха гIерташ, дийнахь  сарралц  хьаьдда-бевдда  лела   дезаш   хуьлу. Цундела,  ян оьшучу  барамехь  доьзална   терго  ян   йиш   ца  хуьлу,  церан. Шайн бераш  ишколерчу  хьехархойх  тешадой, дагтIера  сингаттам   мелла а  дIаболий лела  наной.
Кхеташ  ду, и да-нана  дикачу  дахаро  шайн доьзалх, хIусамах къаьстийна   лелош доцийла. Делахь а, дукха  хIумнаш  ду кхузахь  вайна ойлаян  а, вай  цкъа мукъане а  кхета   дезаш а.
Цкъа-делахь,  муьлш  бу уьш  таханлера дай-наной? Нохчийн  къомана  уггаре а  хала   даьхкинчу  90-чу  шерашкахь бераш  хилларш, цхьа а диканиг  ца  гина, ца хезна   бераш  ду-кх,  тахана  шайх  а дай-наной   хилла  дIахIиттинарш. Iамадаза,  довзаза, дийцаза  дукха  дисира  царна. Амма шортта вуониг гира,  тIеман баланаш,  хеназа   хьегна   халонаш, нехан   мехкаш,  нехан   лармаш, нехан четарш. Лачкъийна  дIаяьхьна   бералла  хьастаза, кхиоза  йисира...
Зама  сиха   йоьду, тахана  оццу   «берашна»,  шайна  хаахь а, ца  хаахь а, тIехIоьттина   оьзда,  гIиллакхе, бусалба  а, нохчийн   а  дог-ойла  йолуш,  шайн  бераш  кхиоран   жоьпалле   мур. Шеко   йоцуш,  царна   массарна а  шайн  доьзалш   беза. Уьш  беза   кхоьллина   а бу Дала. Амма  оццу  дас  я нанас еккъа  цхьа  ахчанан харжаш  ярх  кхуьур  дуй  техьа   кIант  я  йоI   дика, ийманехь,  хьекъалехь? И бер  кхана  хIокху  дуьнен чохь  шена   тIе   декхар,  жоьпалла лаца  а  Iамо   дезаш  ду. Кхайкхаза  деанчу  вуоне   санна,  цIеххьана  деанчу  дикане а шаьш дакъаза  ца  дахийта собар   долуш,  кхио беза   кегийрхой.   Iилма ду  бахам. Уггаре  а  доккхачу  Iилмане  кхаьчнарг  Дала гена даккхарг,  шайтIа ду. Амма Iилма   гIехь   делахь а   шена  а, нахана а   пайда  бохьуш  вехар ву  ийман  дукхах  дерг.
Шайна   хетарехь  шаьш  нийсачу  новкъахь  а хеталуш,  харжаш  еш,  шайн  бераш гIуллакхна  кхоош, церан   меттана  бевдда  лела   реза   болуш   хаало   дукхах  болу   къона  дай-наной.
Юха а хеза: «Ас  цунна  цхьа а   хIума кхоийна  ма  дацара. Сан  даге  хьаьжна  ца  хили-кх  сан  кIант, сан йоI...» – олуш.
Дений-нанний  шаьш  хьегна   къа   дегабаамца карладуьйлу   доьзалхочо   догдохийча. Наношна   ца хаьа   техьа,  шен  берана  тIе мах  беза  джинсаш,  футболкаш  юхарх  я ишколе, институте воьдуш  хIоразза а кара   соьмаш   кхийдадарх,  ца кхуьий   шена муьтIахь  бер?  Атта  кара   догIучу   соьмийн чам  кхетийтинчу   доьзалхочух  хIумма а дика амал,  гIиллакх долу   адам,  накъост  ца хуьлу   кхана,  гIо   оьшучу   дийнахь. Вай  теш  долуш,   дуьненахь   лелла  бакъдерш  кхидерш  ду. Дика   доьзалхо   кхуьу  дас-нанас, Iуьйранна, наб   мерза  йогIучу  хенахь,  гIиттош ламазна  тIе  хIиттийначух, бIаьста   кара   бел-метиг   елла   шайна   улле   ваьккхина  къахьегийтинчух. «Тахана   вайгахь   чайна  чу  таса   шекар  дац   шуна!» – олуш, и шекар эца   шайгахь  таро яц   моттуьйтуш,  шура   тоьхна,  дуьрачу   чайнаца   3-4  де даккхийтинчух  хуьлу   ден-ненан  а, Дала  шайна   деллачу  рицкъанан а тIалам,  хастам   бан хуу  адамаш.
ХIинца  дац и  тайпа  хIумнаш, доьзал хьекъалца,  хIилланца   кхио  хьоьгуш  къа а  дац, гатлуш  са а  дац.
Шен  бер   дижинчуьра  гIаттале стол-той  хIоттадой,  цунна  коч-мача дуьхьала  доккхий, неIсагIа  хуьлий   хьаьвза   нана. Даима а дууш  хилча   моз  къахьлой   ца  хууш,  дика   даран   меттана,  зен  деш  схьадогIу цхьадолу   да-нана.
Бер  бер  ду. Цуьнан   жимчохь   хьекъал   ца кхочу  и дешар, и ишкол   шена   хIунда  оьшу  хаа.
(Хьехархо  дош ца  хетча)  
Ткъа уггаре а  новкъа  дерг,  тахана   вайн  ишколашна   гуонаха  хIоьттина  хьал ду. Ала лаьара,  иза   ду   оцу  баккхийчара  шайн  берашка   хьехархо  цаларийтар. Цара   шайн  берашна  (дешархошна)  хьалха   муьлхха  а хьехархо я цхьа   кхиволу   воккханиг   вийца   воккхий,  сийсазвар. «Ма учитал  ву   шуьниг! Шун   учитало  шен  коч хициний?» – аьлла  дIадолорца, хаддаза  сакхташ  дийца   охьаховшу. Мила   ву бехке?
ХIунда даьккхина   хьехархочун   сий иштта  охьа сел   атта,  дораха?
Сибрехара   вайн   къам   цIадирзина,  ишколаш   схьайиллина  вайн нохчийн  бераш  деша   дахана   зама,  ма  зама  хиллера!
Урам-новкъахь  хьехархо   вогIуш  гича,   цунна  некъ  буьтуш,   дIасадолура   адам. «Хьехархо  вогIу» – шабарш   довлура   берийн.
Нохчи, эрмало,  жуьгти, оьрси –  башха а  дацара  иза   муьлхачу  къомах  ву  хаар. Коьртаниг:  и  хьехархо   вайн  долчу   Кавказе,  Нохчийн  махка, нохчийн  бераш  Iамо   веана  ву иза  Iедало   вайна  гIуллакхана  хьажийна ву бохург деза   дара,  сийлахь   дара. Дешна   цахилар Сибрех мел  халонга    долура хиъначу мискачу баккхийчарна  мел  лаьара   шайн   берийн   беран   дешна   хуьлийла.  Мел хаза   хетара,  мел   лорура   хьехархой  цара.
10-11-г1ий классерчу  бераша, шайн  хьехархочун  свитар   хазъеллехь,  иза  пхьош  дIасатухуш   а хатта   мегаш   ду: «ХIара  мичара   эцна  ахь? ХIун  делла   кхунах?». Хьехархочун  а,  дешархочун а  юкъахь  оьздангаллин  доза дара,  эхь-бехк дара  цхьана   заманахь. Шайн  бераш   кара  10-15 эзар   сом   доккху еза  телефон  лой вохуьйту  ишколе. Эхь   хета   мегар  дара шайн  бераш   Iамочу  5-7 эзар  бен алапа   доцуш   къахьоьгучу   шайн  берийн  хьехархойх.
Сайх  дерг  ала  дезча,    дагадогIу  тхешан   хьехархойн   духарш  дуьнен чохь  оьцуш а,  духкуш а дац моьттура  суна. «Шайн  учитало  бохург   делаш!   Верийлаш,  мегар  дац   шуна,  аш  церан  дашна  дуьхьала  дош  хьахь!» – олий   тхуна  тIаьхьа   мохь   тухура   тхан нанас. Тхо   тхешан  ненах  ца  даьхьара  хьехархой   ца лара, цаьрца эвхьаза  довла.
Ткъа хIинца  долу  сурт  дукха   гена  ду  оьздангаллах  тера   ду ала.
Царех  цхьадолу   даккхий вуо  гIиллакхаш  дуьйцур   ду  вай.
«родительски   собрани»  олуш,  да-нана  кхойкхуш  ламаст  ду   хIора  ишколан. ХIора  баттахь  кхайкхаза дан декхар  долу  да-нана, баттахь  цкъа  хIунда   дуьйцура,  шарахь  цкъа а  гучу ца долу   ишколе! Дийнна  шарахь  кхойкхуш,  дехарш  дан дезаш   хуьлу  дегий, неней церан  доьзалхочух  дерг  д1аала а, довзийта а. Юха  нахехула  хабарш  а хезадо «ДIаяккхахь дIа,  ишкол  яцара  иза-м, хьехархой  бацара  уьш-м!» – бохуш. Эццахь  ишттачу   дега  хатта  лаьара, хьо мел  да  ву  техьа, хьо  мел  нана  ю техьа? Ахь  мел  кхочушдо  Дала  хьайна  тIедиллина  ден-ненан  хьокъехь   долу  парз? ДуьххьалдIа, хьо ву  хьайн  доьзална  хьокъалахь верг, хьо  ву   цуьнан  дог-ойла,  лаамаш,  сатийсамаш, хьуьнарш,  амалш   муха  ю хьажа бала,  гIайгIа кхачийта дезарг!
Шарахь  кхайкхича  цкъа а  ишколе  ладогIа   ца   воьдучу  хьол  а хьан  берийн  бала   сов   кхача   безаш  ю техьа хьехархо,  нехан хийра зуда?
Ахь  лоручул  лерира  хьан  доьзалхочо  шен  хьехархо. Ахь  дIаелла  йовхо бен  схьа   ца ло  беро. Рицкъ  ло  ахь. Иза   бакъ ду. Амма  цхьа   рицкъ   тоьий жимачу   адамах  доккха   адам   дан? «Дала  шен  рицкъ  деллий  бен  ца   кхоьллинера  иза-м!» – бохуш,  хьекъал  доцу  къамел  дан  хIутту   цхьаверг. Рицкъ-м  кхелли  юкъахь   ехачу  аьнгалхина  а  ло  Дала. Бежана  хьалха  долчу   хьаьвдичу  а буьллу   вай-м  жарж...
Юург йоцург  дуккха а ду  дас-нанас шен  бере   кховдо  дезарг.
ГIиллакх, оьздангалла, къинхетам,  Iадаташ довзийтар,  бепиган юьхкан   пусар  дарна т1ера  массо а х1уманан  ларам  бан  1аморна,  хIора   дийнахь  кхетам   кхио  беза  оцу   берийн.
Цхьа  де я  цхьа   кIира  терго ца еш, юкъадоьлча,  куьйгана   кIелхьара, бIаьргана   гучура  дIадаьлла  бер   интернетаний, чатаний,  шайтIанний   кара   кхаьчнийла   хаа  деза. «Собрани-м  ненан гIуллакх  дара,  так, муьлхачу  кафехь   цхьаьнакхета  вай?» – бохуш,  дIалела  дай, шаьш  шайн бер  хаьттина,  ишколехь  гича,   наха  бехк  баьккхина  тIехбеттамаш бийр  бу   бохуш  кхоьруш.
Амма уьш  ца  кхоьру  оцу   кафехь  буьйса  юккъе  яххалц  шаьш сакъоруш  Iаш  шайн  доьзалш  цхьана экамечу   зудчух, берийн  ненах,  тешийна  шаьш цхьалха шайна   хIусамехь   бита. Маца, хетта   берана  къаьркъан  хьожа  етталуш,   цIа вогIу  да дош?  Пепельница чу сигаьркан  чим   кхуьйсуш,  телевизор   ларъярал   совнаха деш хIума доцуш,   Iачу  дена  ша дош  хетачуьра   дукха   хенахь   дуьйна  ваьлла   вуйла хаа  деза...
Хьанал  оьшуш ю  хьехархо? ХIунда   бац  цуьнга  лерам?  Цунна  бахьанаш   шортта  ду. Хьолана юкъаь кхиочу  берана   ца  оьшу  дешар,  тахане  бен   ца гучу  дай-наноша  ца оьшу   синтем болу  кхане. Цундела  к1ъаняллалц кхин  белхан   меттиг  ца  хуьйцуш,  шена шен  болх а,  бераш а  дезарна   къахьоьгуш волчу   хьехархочун догоьцуш  кIезиг  хаало.
Базарахь, йохк-эцарехь  цхьана  дийнахь  доккху  рицкъ, дийнна  баттахь  хьанала  къахьоьгуш,  даккха  дезаш  хуьлу   миска  хьехархо.
И хьехархо  а ву цхьаннан да я  нана. Цуьнан а ду шен  доьзалх  лаза  дог, «ДогIа   деача   кога  хIун  юхур   техьа,  малх  кхетча   хIун  дийр  ду  техьа,  тахана  йиъча, кхана  хIун  юург ю  техьа? – бохуш  вехачу  хьехархочун хIун  дог-ойла  хила  еза,  цхьана   сонтачу,  хьарам-хьанал ца бохуш   дIалелачу  нехан  бер  оцу   хьехархочун  кхаа  беттан алапах  бен  йогIур а  йоцу   телефон  кара а  оьций,  лергех,  пIелгех  бриллианташ а  ухкий,   шена  хьалха лаьттачу  берашка  хьаьжча?
Цхьажимма гIиллакх  хилча  хаза  дара, гIиллакх  долчохь  Дела юкъара  а ца   волура. Дешар  доккха   суннат  ду  бусалбанашна  тIедиллина.
Голливудан   актераш  бовза  хьекъал а, хан а  тоьачу  берашна  изза  хан а, хьекъал а  хIунда  ца  карадо  шайн  махкара   яздархо,  Iилманча вовза? Бер  дижочохь,  пенах  кхозуш «кумираш» хуьлу,  американ режиссерийн  мультфильмаш  йолу  дискаш а хуьлу. ХIун  эхь   дара  вайн  эвлаяийн, яздархойн  хьекъале аларш  йозане   дерзийна,  уьш  хазачу  гурана чу лаьцна   пенах  кхозуш гича? Ийманехь   кхетош-кхиор  иза оцу  дас-нанас   шен  бер   даима  а  тIе   хьокха  бетташ  кхио  деза  бохург  ду  моьтту  техьа   вайна?
Дашца  аьлларг  дика  схьалоцу  беро, хаза  аьлларг  цкъа а  диц   а  ца ло  берана. Вай  ахча  ло берана. Амма марзо, хьекъал  дала  дезий  а  ца  хаьа  вайна. Товш  дац  дас-нанас шен  берана  сардам   буллуш. Оьзда  дац  иза.  Доьзалхочуьнгара  оьгIазваханчохь    сиханиг долу.  Эццахь   оьшу   шайтIа   эшо  герз: «Дала  дика   де хьуна! Дала  ийман  ло хьуна! Дела  реза  ве ахь!» – ала  хьайн  к1анте  я йо1е.
Шена   сардам  боьллинчу  берана  боккъал а  ша  оцу  дений-нанний  ца  деза моттало. Царна  юкъа  херо  юлу. Доьзалхочо  диканиг  динехь,  иза гойла  шуна,  цо  вуониг  динехь   иза а  хаийла-кх  шуна.
Баркалла   алар  хазачу  гIиллакхех ду  ур-аттал  дас-нанас  шен  доьзале  олу  баркалла   делахь а. Шелахь   вехаш  вара   Идрисов   Япу бохуш   цхьа   Iеламстаг  (Дала   декъалвойла  иза). Цуьнан  11  доьзалхо  вара. ХIинца а  Шелахь  бехаш бу уьш  шай-шайн  доьзалшца.
Кегий болуш  дуьйна  бусалба  динца  Iамош  кхиадора   бераш шайн  дас  Япус а, нанас Маликас а. Кертахь  къахьоьгуьйтура цаьрга. Ткъа  дешарна   юьсуш  йолу  хан   чIогIа  мерза  а хетара   царна. Масала,  оцу  доьзало   лелош  2-3  гектар  буракаш  яра, помидорийн 4  парник  яра юьйш.  Эвлайистехь   бевза-безачеран  акха  йитина  бошмаш   яра   тIехь   хьаьжкIаш  юьйш   лелош, божал  чохь  узуш – Iалашдеш  4-5  бежана  дара,  100-120  уьстагI  бара. Ишколехь  дашо  мидалш  яха а  ларабора, цIахь-кертахь  долу  гIуллакхаш  дIадерзо  а   кхуьура бераш. Бакъдолуш,   шен доьзал  къахьоьгуш  а болуш,  ша  мукъа  а  ца  Iара  Яну. Воккха  вара  аьлла  ца Iаш,  шен   кучан  ши  пхьош  хьалакарчадой,  хIайт  олий  гIуллакх  деш   каравора   иза хийлаза. Гурахь  беш   чуерзийна,  докъар   дIадиллина,  хьаьжкIех  ахьар  даккхийтина,   Iаьнна  кечам  баран   гIуллакхаш  дIадерзийча,   шен  доьзал  чу а  кхойкхий,   цаьрга   къамел  дора  цо: «Ма гIуллакх ди-кх  аш!
Ма боккха   синтем  бели аш  суна. Дела  реза  хуьлийла   шуна...» – олий.
Оцу  шайн  дас-нанас   аьлларг  дина   бала а   кийча  бара  и доьзал. Иштта   дас  хаза    аьллачу   баркалло  кхин   оьзда,  кхин а  гIуллакхна  тIера  хила   декхарийлахь бора  доьзал. «Хьехархо  бохург  боккха  болх бу. Цуьнан   пусар  делаш, йоккха   ял  ю цо   йоккхург» – олура   цо  шен  берашка.
5  кIант  а,  6  йоI,  институташ  яьхна, тахана  Россехь,  Европехь  бехаш,  дикачу  гIуллакхашкахь  бу. Цхьа а бер   уьстагIа – бежана,  беш-хас леладайтина   аьлла,  ницкъ хилла дала  а  ца  делла.
Дайшка-наношка  ала   лаьара,  карладаккха  туьйранехь  гайтина  хьекъал. Дас балха  вохуьйтура   кIант,  нанас   къахеташ  иза балха  воьдуш   ву олий,   шен  х1усамдега  харц дерг   дуьйцуш, шегара   дашо   сом лой,  кIелхьара  воккхура иза. Дас   йогучу  пеша  кхуссура цо  деана   сом. Эххар а ненан  ахча   дIадаьлла,  боккъал а къахьега   дийзира   кIентан. Ша шен  куьйгашца  къахьегна  даьккхина   дашо   сом  а   дохьуш   цIавеана  кIант. Хьалха  санна  йогучу  пеша  чу ластийна  дас и  дашо  сом.
Эццахь  йовхачу   алу тIе   куьйгаш  даьхьна,  катоьхна   сом   схьаэцна   кIанта: «Ас  ма  хала  даьккхинера  и сом!» – аьлла  мохь  тухуш.
Баккхийчеран   къамелах, халкъан  туьйранех боккха   пайда   эцало  бераш  кхио   дезачарна, нагахь  санна  цара   само еш  елахь.
ДагадогIий шуна, Толстойн «Буратино» туьйра? Папа Карлос  шен   кIант,  Буратино  шена  тIера   барзакъ дIадухкий   мича   вохуьйту?
Деша   вохуьйту. Цхьанхьа  а  къахьега,  болх  байта  дIа  ца ло. Цунна  хаьа,  дешна   верг  шена   атта   вехар  вуйла.
Шена  а, нахана   а  пайдехь   кхио   веза  доьзалхо. Дика   доьзалш  пачхьалкхан  чIагIо ю. Хьехархочун   хьалха   хилла сий-ларам юхаберзо беза  вай.
Ткъа уггаре а хьалха,  де  долалуш,  хIора  Делан  Iуьйранца   доьзал   болчу  дений-нанний  хаа  деза,  шайна  тIехь   Далла  гергахь  муьлха   парзаш  ду.
Ма тарвалийта   шайн  доьзалхо   аккха даьлла   хазачу  зезагах.

{mosloadposition user9}


При копировании материалов ссылка на сайт обязательна

test 2Новости СМИ2