Цхьа бIе шо сов  хан  яьлла  Кхарачой-Чергазийчуьрчу  Зеленчукехь  тIехь йоза  долу  чурт карийчхьана. ХIетахь  дуьйна  масийттаpзза  гIоьртина  цу тIера  йоза  хIирийн  маттахь  деша  (В.Ф.Миллер, В.И.Абаев, Б.А.Алборов,  Г.Ф.Турчаников). Церан  агIо  лаьцначех  ву  Л.И.Лавров, В.А.Кузнецов. ХIетте  а и  йоза  цара  гойтучу  кепара  дешарна  резадацарш хIинца а долуш ду. Цундела  и деша  хьаьвсира  гIебартойн (А.Ж.Каргоев), балкхаройн (М.Кудаев), нохчийн (Я.С.Вагапов) меттанийн  гIоьнца.  Кавказан  юккъерчу  бIешерийн  йозанийн  къайле  схьайостуш (царна  юккъехь  ду  Зеленчукера  йозанаш а), нохчийн маттана  хамталлаш  яр нийса  цахилар  дуьххьара  гайтира Вагапов Якъуба. ХIетте а  цо ялийна вариант  шеконца тIеийцира  хIирийн талламхоша. Цуьнга хьаьжна  ца 1аш,  Зеленчукера йоза  нохчийн  маттахь  дешар  юха а карладаккха 1алашо  хилира  тхан.
Лакхахь цIерш  яьхначу авторийн  тексташкахь  билгалдолу  шайн чулацам  тайп-тайпана  белахь а,  берриг а авторш цхьана берта  балош  меттигаш а хилар. Уьш  берриг  а желтойн (грекийн)  алфавитан  буха  тIехь деша гIиртина  и йоза,  ткъа  текст  кириллицин  буха  тIехь  язйина  ю. Нагахь санна,  чурта  тIера  дерриг а  элпаш,  палеографин (йозанан  истори а,  цуьнан графика  а, иштта  шира  йозанаш  кхолларан  истори а  толлуш  долу Iилма) таллам  бинехь, бакъдерг  сихха  гучудер дара,  ешархой дуккха а шерашкахь  харц  кхетамехь  латтор а бацара. Йозанийн  къайлеястархочо  уггар хьалха  кхочушдан  дезарг  а и ду.
Цхьана  а авторо оцу  чурта  тIера  дерриг а  элпаш  ца дешна, цундела уьш кхиаме кхочийла а дацара. Текста тIера  92 (93) хьаьркех дешаза  дисна  28–30 элп, иттех  гергга  хьаьрк  цхьа а бух боцуш  цу  юкъа а  ялийна, цундела цуьнан  чулацам  иштта  долчо ца  хуьйцийла а дац. Берриг а  бохург санна  авторша хьалхара  могIанаш «Иисус Христос» санна  доьшу,  ткъа текста  тIехь и дешнаш я яцйинчу а, я  юьззинчу  а  кепехь  гуш  дац. Юккъерчу  бIешерийн  юьххьерчу  муьрера лорура и хIоллам  берриг а  авторша, масех  хьаьрк къайлайоза (тайнопись) ду  аларца, я кхечу  хIолламах  тера  хиларца  билгалйоккхура  цуьнан хан.
Ткъа хIокху  текстан юьххьехь гуш дерг  терахь  ду – ХIV-г1а бIешо. Вуьшта  аьлча,  юккъерчу  бIешерийн тIаьххьарлера  мур бу и. Дукхахболчу  авторшна  и экъа масех  стагана  хIоттийна чурт  ду аьлла хета. Амма и иштта  цахилар  гучудолу  цу  тIера  йоза  нийса  дешча.
ХIинца масех  дош  аьр  вай и х1оллам  нийса  дешарехь уггар  а  коьрта  меттиг  дIалоцуш  болчу  йозанан графикин  бухах  лаьцна. Вай  тешна  ду, цу Зеленчукерчу хIолламна  тIера  текст  желтойн  йозанца  язйина  йоцуш, кириллицин буха  тIехь  хиларх,  хIунда  аьлча, цкъа делахь, и ХIV–ХV-г1а бIешераш  къаьстачу  хенахь  хилла  йолчу  ахъуставан  (полуустав – желтойн а, славянийн  а  куьйгайозанашкахь хиллачу йозанан графикин цхьа кеп; кхоллаелла бакъонийн  чолхалла дIаяккхарца, цо йоза  сихха яздар  кхочушдеш  а хилла),  къеггина  гуш долчу  кепехь  язйина  ю. ШолгIа делахь, текстехь  ду  Ч элп (4-гIа а, 8-гIа а  могIанаш), Б (16-гIа  могIа), Э  (20-гIа могIа), уьш  желтойн алфавитехь  дац  (цигахь «б» элп «в» элпаца  билгалдо).
КхозлагIа делахь, терахьийн элпашна тIехула  (1-ра а, 3-гIа  а  могIанаш)  лаьтташ  сизалгаш  (титло) ду, кириллицин йозанехь  ма-хиллара (масала, Болгарехь а, Россехь а), желтойн  терахьашца  хуьлуш  долу диактринин  хьаьркаш (элпан бухара я тIехулара  хьаьрк;  цо гойту и хьаьрк  йоцуш  долийна  аз аларехь вукхунах – хьаьрк  йолчух – муха къасто деза) йоцуш.
ДоьазлагIа делахь, Византехь  а, Россехь а  тIелаьцна  ма-хиллара, византихоша  лелош долу  дуьне кхоьлличхьана  лоручу  шоIарна (эра) доцуш,  оцу хIолламан  терахь  керстанийн  (христиане) шоIарца  билгалдина.
ПхоьалгIа делахь, «Э» элп  оьрсийн  алфавитехь  ХVIII-чу бIешарахь  бен  юкъадалийна  дац,  ткъа аланийн йозанехь  и кхоьлличхьана  хилла, цо дуьйцу и йоза  дозуш  доцуш,  шен  башхалла йолуш хилар. ЯлхазлагIа делахь, «С» элп кириллицехь  яздина а, оцу  текстехь  ялхазза  далийна  а ду. Желтойн  алфавитехь  доккха  элп  «С» «∑» хьаьркаца  билгалдоккху,  ткъа  могIарехь  яздеш  дерг дешан  юьххьехь а,  юккъехь а гойту  «Q» хьаьркаца, дешан чаккхенехь – «С». ВорхIазлагIа делахь, «У» (оу)  текстехь  дифтонгехула  гайтина, аьлча а, кириллицехь  ма-яздарра, иштта  у, Q, N, n элпаш  доккха яздарехь  цхьаьнадогIу, ткъа  могIарехь  далуочохь  кхечу  хьаьркашца  гойту.
Хаттар  кхоллало – вай  буьйцучу хIолламан  графика  желтойн хилар  къобалдарна дуьхьал  долу  оццул  дукха  бакъдерш  хIинццалц  схьа  гуш  ца  хилла-те? Лакхахь  масална  далийначех  ах  мукъана а ца  гойла дац. Дуьххьара уьш  цхьа  атта  тергал  ца деш  дитира, тIулг  огуш волу  пхьар  йоза-дешар  кIезиг хууш хилла  аьлла. Цуьнан  бахьана  иштта  ду:  В.Ф.Миллера шен  болх  язбечу хенахь ойланна  аьттехьа а ца диталора юккъерчу  бIешерийн юьххьехь  ламанхойн  йоза-дешар  хилла бохург,  кириллицин буха  тIехь-м муххале а (Кавказ талларан  Iилма  х1етахь кIезиг  кхиъна  хилла дела). Цул тIаьхьа  богIучарна новкъарло  хилира  тIаккха цу  тIехь  дуьххьара  бинчу белхан  хьесапех. Царна  юккъехь хилла хила а тарло цунна  тIаьхьа  ца  кхиийта  гIертарш  я Iилманан къайле  хилла а хир ю  кхузахь. И мухха  а хиллехь а,  желтойн  алфавитехь  доцчу  элпашца  дерг  атта  къастийра. 4-чу  могIанера доккха  элп «Ч», «Н» хьаьрк  ю аьлла,  дIакхайкхийра,  цунна  тIетуьйхира  доцуш  долу «И» элп. Иштта  кхоьллира  шайна оьшуш йолу «Николаос» цIе. 16-чу  могIанехь  «б» хьаьрк  «а» санна  йийшира. Гуттар а  тамашийна  дерг  лелийра  20-чу  могIанера  «э» элпаца. Вукху  агIор а  дерзийна,  парггIат « Е» хьаьрк  йира  цунах. «С» элпах  дерг  аьлча,  и ловзош  ца  Iийра,  желтойн  йозанехь  иштта  яздан  дезаш  долуш  санна. Кхин а  цхьацца галморзахаллаш  нисъелира цу балха т1ехь.
Бакъдерг аьлча, оцу  йозанехь нийса тидаме  эцна  хьаьркаш а ю. Цуьнан  бахьана  ду  кириллицин  дукхахдолу  элпаш  желтойнчарах  тера  хилар, къаьсттина даккхийраниш, хIунда  аьлча, иза  желтойн азбукин  буха  тIехь (ца тоьаш  дерш  тIе  а тухуш) кхоьллина ю: А, В, Г, Д, Е, З, Н, О, I, К, Л, М, N, О, П, Р, С, Т, У, Ф, Х, кхидерш  а. Цундела  церан  башхалла тIе  ма-хьаьжжи  гойла  дац, нагахь палеографин таллам (анализ) ца бахь. Дагадаийта  деза, Кириллан  алфавите юкъадалийна  жуьгтийн  еакIов (квадратный) йозанера  Ш, Ч элпаш, Ж – глаголица юккъера.  Цул  тIаьхьа  тIетоьхна – Э, Ю, Я, ткъа аз «б» ша  доккха  яздечохь «Б» кепе дирзина. Желтойн  цхьадолу  могIарера элпаш  а  тIедузуш  тодина  (шайн  рогIехь желтоша а  дуккха а схьаэцна финикийхошкара). Нагахь  санна  ваьш Зеленчукера  йоза аланхойн кириллин  йозанан хIоллам хиларх  тешна  делахь,  чIогIа  халачу  хаттарна  жоп  дала  хьовсур  вай, аьлча а, юккъерчу  бIешерийн  юьххьехь  аланийн  йоза  хилла  хилар  гайта а, вешан  ницкъ  ма-кхоччу  аланийн  алфавит юхаметтахIотто  а.
Хууш ма-хиллара, VII–IХ-чуй бIешерашкахь  Хазарина  юкъайогIуш хиллачу  Аланехь, IХ-чу бIешеран юккъехь  иудейн (Иудеян  бахархойх  олуш  хилла  иштта, цул  тIаьхьа  берриг жуьгтех) куьйгалла  чIагIло, цара  каганатан  Iедал  дIа а  лоцу. Империн  йистошкахь  шайн  дин  даржо долийна  цара, амма аланийн  агIор  луьра  дуьхьало  йина  царна цу тIехь. И хан  тIекхочуш  Аланехь социально-экономически  а, политикин  а дика  хьелаш  кхиъна  хилла цхьаннах а йозуш  йоцу  пачхьалкх хила. Оццул дика  кхолладеллачу хьолах  пайдаэца  сацамбина  Византис. 861-чу  шеран  юьххьехь  Хазаре миссионерийн  Iалашо  йолуш  дийцаршдан  векалш  хьовсабо  цо  шен  коьртехь  Константин  Философ (тIаьхьо Кирилл олий  йоккху  цуьнан  цIе) волуш. Къилбаседа Кавказехь  ши шо  хан  йоккху  цо, Дербенте кхаччалц  дIа а  воьду.  Гоьваьлла  динан гIуллакххо,  дипломат, серлонча  волу  Кирилл кхидолу  халкъаш керста дине дерзо  лаам  болчийн  агIо лоцуш хилла, оцу я кхечу халкъан ненан меттан  йозанах пайда а оьцуш. Оцу  концепцина дуьхьало еш берш  а хилла  цуьнан  даймахкахь, цара  динан хьехамаш  желтойн  я  латинийн метттанашкахь  бан  беза  бохуш. Ша  Алане  кхаьчча, схьагарехь,  цуьнан сацам хилла  ша дуккха а хьалха  дагалаьцнарг  кхочушдан,  дешна  болчу  аланийн гIоьнца  аланашна  йоза кхолла (славянийн кириллица а кхоллале  цуьнан  уггар хьалхара  дIадолор, зиэр ду и).
Шемин (Сирия) IХ-гIа  бIешарера йозанан документо уггар хьалхара  хаамаш буьйцу  аланийн йозанах лаьцна: «Йоза хууш  пхийтта  мотт бу, Йафетан ялх (меттанаш): желтой, ивераш, румой, эрмалой, мидянаш, аланаш...». Франкойн  мехкашталлархочо Рубрух Гильома, ХIII-чу  бIешеран  юккъехь  Къилбаседа Кавказехула  чекхваьлла  волчу, тоьшалла  до  шена  гиначунна,  аланийн  шайн  йоза ду бохуш. Ткъа меттигера  тоьшалла  ду  Зеленчукера  йоза. ХIII-чу бIешарера гIажарийн  историка  Фахр ад-дин Мубарекшах Мерверрудис  хазарийн, цаьрца цхьаьна  аланийн  а, кириллицин  йоза  хилар  тIечIагIдина  ца  Iаш,  цара  аьрру  агIорхьара  аьтту  агIорхьа  яз а  до,  элпаш вовшашца  доьзна а  ца  хуьлу  церан  аьлла, тIе  а туху. Уггар  а доккхачу  маьIне ду (алфавит 21 элпах  лаьтташ  ю) Iаьрбийн  графикин  буха  тIехь  делахь а,  церан  сурт  гайтарехь цунна  хетарг: Б, Ж, Д, Х, В, З, Хь, ТI, Й, К, Л, М, Н, Т, I, Ф, Кх, Р, Ш, Т, С. Цу тIехь тидамехь  хила  деза  Iаьрбийн  графикехь  мукъа элпаш а, «Ч» хьаьрк  а  гойтуш  цахилар. Цундела, сурт  дуьззина  гайтархьама,  9 мукъа аз а, «Ч» элп  а  тIетоха  деза. Зеленчукерчу йозанехь  аланийн  алфавитера  хIокху  элпех пайдаэцна: I, У, С, О, А, И, Ч, К, Л, Х, Р, Ф, В, Т, П, Н, Б, Э, О, Е. Шина  а текстехь  гайтина  доцу  «Г» элп  доцуш  хуьлийла  дуй-те (билгалдаккха  деза В.В.Бертольда Мерверрудин дешнарг  22 элп хилар).
Текст  ешале  хьалха палеографин  агIор  кхеторца  дIадахьа  деза и, иштта  ца хилахь,  массо а ешархочуьнга  шайгга бешалур бац  ширачу  заманийн хIоллам,  цунах  доьзна дуьйцучун  бакъдерг  тIе  а эцалур  дац цаьрга.  Кириллицин йоза долчу  ерриг а  пачхьалкхашкахь (Болгари, Серби, Росси, Алани) иза юкъарчу  бакъонашца кхуьура, оцу  пачхьалкхийн  шайн-шайн, кхечарех  йозуш  йоцу  истори  йоллушехь. Шен  кхиарехь кхаа муьрах чекхъяьлла  кириллица: бакъонаш чIагIйина  йозанан мур (уставное  письмо) – IХ–ХIII-г1ий бIешераш, ах бакъонаш ларъяран  йозанан  мур (полууставное  письмо) – ХIV–IV-г1ий бIешераш сихаяздаран мур (ХVI–ХVIII-г1ий бIешераш). ПарггIат, даздаран айамехь  гора  уставан йоза. Цуьнан хIора  элп  суртдилларан кепехь  даладо. Уьш  нийсса  лаьтта, геометрин  кепехь  нийса а долуш, масала, 21-чу  могIарера «П» элп. Текст  моггIара дIаязъеш хилла, элпана тIаьхьа  элп  далош, уьш  вовшах  а ца  туьйсуш. Царна  юккъера  еса  меттиг  цхьатерра ю,  текст  дешнашка а, аларшка а екъар дац,  и дан  дезарг  ша  ешархо ву  (цуьнца  доьзна  ду  вайн  хетарш цхьаьна  ца  дахкар).
Ахъустав (полуустав) – иза  уставал  чехка  яздеш, цундела  цул  а тIалам боцуш,  къастош  доцуш  йоза  ду (текстан 3, 8, 10-гIа  могIанаш). Геометрин  кепаца  догIуш  элпаш  яздар  оцу  йозанехь  талхадо. Нийса  сизаш  ситтина а, баххьаш  дуткъа а,  агIор дерш  ахгуоболчарех  тера а  хуьлу  ахъуставан  йозанехь. Элпаш  цхьана  агIор  таьIна  яздо, цхьадолу  элпаш  ца  девзачу довлу, и деша  зеделларг а, леррина  цунна  Iамар а  оьшу. Масала, кхоалгIачу  могIанера  3-гIа  элп, бархIалгIачу  могIарера 2, 5, 6-гIа  элпаш, иссалгIачу  могIанан 1, 2-гIа  элпаш,  кхидерш  а. Цул сов,  хаа  деза,  уставан а,  ахъуставан а йозанехь  вайзаманехьлера «И» элп «Н» элп санна  яздеш  хилла,  «Н» элп  «N» элпан  суьртахь хилла, ткъа «Т» элп «ТI» элпаца  цхьаьна «О» элпехула  гойтуш  хилла, и цкъацкъа «д» (Д) озе  а  доьрзу.
Вайна ма-гарра, текст  кириллицехь  язйина  хилар  къеггина  билгалдолуш  ду,  цигахь  далийна,  уставан  а, ахъуставан а йоза, ХV-чу  бIешеран  шолгIачу эхехь  яздеш  ма-хиллара, йозанехь 20 элпах бен  пайда а ца  эцна,  цара  шаьш  юх-юха  далорехь 92 (93) хьаьрк  ло. Ца  кхеташ  ду,  массо а талламхоша  элпашна  тIехула  йолу титло (хьаьрк) цхьана  а  маьIне ца  ларар. Цунна  тIера  дIайолалуш  ма  ю  текст  а, цо гойту  кхузахь  далийнарг  терахь хилар а. Ткъа  Къилбаседа Кавказехь чуртан  терахь  гуттар а  тIехула яздеш  хилла,  наггахь – бухахь а. Дуьххьарлера  «i» (й) элп  титлоца долу  терахь  10  билгалдеш  ду. Иштта  титлоца  долу  шолгIа  элп «У» терахь  400 луш ду. Бакъду, шолгIа  титло элпан  лаххарчу  йистех хоттаелла  ю, амма  луучуьнга  уьш  вовшахкъасталур  ду. И мухха  делахь а, «С» элп, хьалха лийрина  ма-хиллара, кхузахь  дац. Оцу  терахьаша чуртан  терахь  ло – керстанийн  шоIарехула  1400-г1а шо.
Нохчийн  маттахь  ду  хенан  мур  билгалбоккху  дош – шо, и  «С», «О» элпашца  далийна  шолгIачу а, кхоалгIачу а могIанашкахь. Оццу  кхоалгIачу  могIанехь «а», «И» элпашна  тIехула  титлош гайтина, цара «Х» хьаьрк санна шолгIачу  могIарехь  марзахдолуш  харц новкъа  буьгура  талламхой. Царна хетара, 1-2-чуй могIанашкахь  дацдина  далош «iс» «ХС» (Иисус Христос) ду аьлла. Амма ХV–ХVI-чуй бIешерашкара  документаш  девзаш верг  массо а меттехь  титлош  вовшашца  морзахйийларех  Iоттало. КхоалгIачу могIарера титлошца  долчу «а», «и» элпаша  билгалдоху  1,8 терахьаш,  аьлча а – I8 шо. Билгалдаккха деза, «i» элп  3-зза нисло, У – доьазза, С – ялхазза, О – I0-зза, А – 17-зза, И – 8-зза, Ч – 2-зза, К – 4-зза, Л – 5-зза, Х – 2-зза,  Р – 6-зза, Ф – 4-зза, В – цкъа, Т – 5-зза, П – 4-зза, Q – 4-зза N – 4-зза, Б – цкъа,  Э – цкъа, Е –цкъа. Кхузахь  тидамехь  хила  беза  Мерверрудин  аланийн  «Ш» элп  ду боху  хаам. Амма текстехь и къаьсттина  элпаца  гайтина  дац,  шозза и дало дезаш  метиг  нисъеллашехь. Суна хетарехь,  Кирилла  аланийн азбукехь «С» элпах  пайдаэцна  лакхарчу  аьрру  агIорхьа  сизалг а долуш. Иштта  и элп  далор  гуш ду  шолгIачу  а, кхоалгIачу  а  могIанашкахь.
4–7-гIа мог1анаш дешарехь  яккхий  халонаш  ца  кхоллало. Цхьаьнацадар  доьзна  ду 4-чу  могIанерчу  декъа  цхьана  хьалхарчу  элпаца. И  нисдеш, «Н» санна доьшура. Кхузахь  гуш дерг «Ч» элп ду, тайп-тайпанчу  хенахь  ахгонна (дуга) тIера  цуьнан  сизалг  юккъехула  хьокхура,  аьрру  агIорхьа а (кхузахь санна), аьтту  агIорхьа  а, 8-чу могIарера уггар  тIаьхьарчу  элпана хьалха а лаьтташ  долчу  элпехь  санна. Кхузахь  текста  тIехь  язйина  ю кхелхинчун  Чкоалос  фамили  а, Сахири  цIе  а,  фамилин чаккхено гойту  желтойн  тIеIаткъам. КхидIа – «фой» (вой) дош – «вай» боху  цIерметдош ду. Цул тIаьхьа  догIу  3–10-гIа  могIанаш ахуставан  кепехь  яздина  ду.  Уьш  дешархьама,  дика  кечамбина  хила а веза –  кхузахь хIора  могIанехь  яздина  къаьсттина  дош ду.
Мерверрудис  бахарехь, юха а гучудолу  аланийн  къамкъарган «Хь» фонема хилар, и оьшуш  ю 3-чу  могIарера  дош  деша,  ткъа  цигахь  яздина «Х» элп  ду. ХIета  дешан  маьIне хьаьжжина  вовшех  къастош долу ши  аз билгалдоккхуш  хилла. Оцу  могIанера тIаьххьара ши элп  талламхоша «И» санна  доьшура,  ткъа  баккъал а  аьлча,  цигахь  ши  элп  ду – ахъуставан «Ч» а, йота  (мукъаза  аз «й» мукъачу  озана хьалха  нисдалар) долу «i» а. Вай  хьаьвсича,  и дош  дуьзина  дешало хьовсича аьлла. 9-чу  могIанехь – таиф-тайп, 10-чу  могIанехь – урд – тIаьхье, урд, цо  шена  хьалха  лаьттачуьнца  цхьаьна  ло  силсила (радословие) боху  дош. Цхьаболчеран  шеконаш  кхоллало,  а элп о санна яздарна, и  ахъуставан  йозанехь  кест-кеста  нисло. 7-гIа, 10-гIа, 14-гIа, 18-гIа могIанашкахь  ягаръеш  йолу  цIерш «фурт» бохучу дашца  ерзайо боху  хетарг  аьллера. Ма-дарра дIааьлча,  текст  нийса екънехь,  дешалуш  долу  дош  «урт» (урд) ду – тIаьхье, цхьана  цIийх  схьаваьлларг. Цу тIе а и  дош,  доьазза а доцуш,  кхузза  юх-юха далош  ду. ВорхIалгIачу  могIанехь, и иштта  хилийтархьама,  кхо  элп  тIетухура, ткъа и цхьа  а бакъо йолуш дац. 9-чу  а, 13-чу а могIанашкахь  шозза  дешало  талламхойн  тидамза дисина  «таиф» боху дош.  Ткъа 11-14-гIий  могIанаш  декъало  хIокху  дешнашка: Пакатар, Пака,  таиф,  урд, и бохург  ду – Пакатаран Пакин тайпанан тIаьхье. 15–18-чу  могIанашкахь  яздина  ду – Анпланан Анбланиф  урд – Анблан Абланифан  тIаьхье.  19–21-г1ий  могIанех  дерг аьлча,  Алборовс  а, Абаевс а текст  дакъошка  екъарна  бух болуш критика йинчул тIаьхьа, Вагапов Якъуба, В.Ф.Миллера ешар  нийса  хиларх кхетадо  вай. ХIетте а вай  вешан  гочдар далор ду кхузахь, цуьнчух къаьсташ  долу. Х1олламна т1ехь  яздина ду: ла канитэ Ир (ч) де  оцл. И бохург ду – ле (велла) кIант, ирча  де оццул. Кхузахь «ц» элп  далийна «отсл» дашца, желтойн  ламастехь  ма-хиллара, «ТС»  хьаьркаш  цхьаьна а  ялош. Ла – велла дIаваьлла  бохург ду; канитэ – кIант, ир (ч) – доьхна, Iаьржа,  кхоьлина, де– оцл–оццул. Оцу йозанехь ца оьшу  цхьа а  нисдарш а,  тIедузарш а.
Зеленчукера  чурт  киран  кIайчу  экъанах  дина  ду  153 см. лекха а, 11 см. сов  стомма а долуш. Оцу тIулган лахарчу  декъан  кепе  хьаьжча, гуш  ду и  экъа ирахь йолуш  тIулган  гура  чохь  чIагIйина  хилла хилар, талламхоша  тоьшаллаш  дарехь, и хилла  Кхарачойн-Чергазийчуьра  Архыз-хина гена  доццуш. Юххехь  кешнаш а ца  хилла  цунна. Схьагарехь, жима стаг  кхелхинчу  меттиге  дIахIоттийна  хилла и чурт. И тайпа  ламаст ду Къилбаседа Кавказан халкъийн, иштта  нохчийн  а. Цуьнца  доьзна  шена  тIе  тидам  бохуьйтуш ду  чуртан  лахарчу  декъехь  кIант  кхалхарх лаьцна долчу  дешнашна тIехьа  элпашна юккъе  биллина  тIадам  хилар. Жима стаг вийна  хиларан, аьлча а, иза  шен  Iожаллех велла  ца  хиларан билгало-м  яц-те  и? И тайпа  чарташ  кхечарех къаьсташ хиларан шатайпаналла  ю царна  тIехь  веллачух лаьцна  дуккха а хаамаш  я иза кхалхар  ма-дарра  дуьйцуш  долу  йоза  огуш  хилла  хилар. Чуртан  графико  тоьшалла  до  огуш  йоза  яздинарг  йоза-дешар  дика хууш,  шен  гIуллакх  дика  девзаш  говзанча  хилла  хилар а,  шен  заманан  палеографин хийцамаш  Iаламат  дика  къасталуш иза хилла  хилар а. Пхьерана хууш  хилла  «урт» бохучу  дашехь «т» элп «д»  элпе дерзарца  зевне долуш  хилар, хIаваъ аратухуш  олуш  долу «О» аз  оцу  дашехь  цкъа а ца далийна  цо. 7-чу  а, 13-чу  а могIанашкахь  гайтина «и» элп  вайзаманан кепе доьрзуш хилар. Цо дешдакъа  дехьадаккхар  а кхочушдо,  бакъонаш ларъеш, текстехь  гайтина  йоза  уставан  долчуьра  ахъуставе  даларан  хьал а. Чурта  тIехь  терахь  гайтина  ца  хиллехь а, и ХIV-чу бIешеран  шолгIачу  эхера  хилар  къасталур  дара  палеографин анализ ярца. ХIолламан  терахь  чIогIа  доккхачу  маьIне  ду  историна.
ТIаьххьара  а вай  жамI дича,  Зеленчукера йоза  вай  дешар  хIокху  тексте  хIутту:
1400 шо                           
18 шо  Чколаос Сахири
фой (вой) хьовсичи таиф  урд
Пакатар Пака таиф  урд
Анпалан Анпланиф  ур
Ла канитэ 

1400 год
18 лет Сахири  Чколаеву
Если  мы  посмотрим родословную:
Потомок рода Паки Пакатарвича,
наследник Абланифа Анбаловича,
Скончался  сын.
Столь (какой) тяжкий дент!
Муьлххачу  стаге  ешалур  йолуш а,  кхеташ  а ю текст  нохчийн  мотт  дика  хууш  иза  велахь,  хIетахь  дуьйна  600 шо  дIадаьллехь а. Нагахь  санна  и текст  вайзаманан матте  яьккхича, «урд» боху  ширделла дош «тIаьхье» бохучу  тахана  лелаш  долчу  дашца  хийцар  бен  кхин  оьшуш  хIума дац:
«1400 шо. 18 шо Чколаев Сахири. Вай  хьаьвсича  тайпанан  тIаьхье: Пакатаран  Пакин  тайпанан  тIаьхье,  Анпалан Абланипан  тIаьхье. Ле кIант. Ирча де  оццул!»
Цу  кеппара, йоза  дуьззина а, нийса а  дешча, вайна  хьалха  хуьлу  нохчийн  маттахь дозуш  долу  къамел,  хеназа  кхелхинчу  тIаьхьенан йоккхачу гIайгIанах  юьззина  йолу,  цуьнан  фамили а,  цIе а, хан а, иштта  шен  цIе а, ден  цIе а  ялош; тIаьххьара а – чуртан  терахь а далийна. Чурт дIахIоттийна  меттиг  а, цуьнан  сурт-кеп а, чулацам а  нохчийн  стаг  дIаверзоран ламасташца  дуьззина догIуш ду. ХIинца и чурт  шатайпаниг  кхин  доцу  историн  хIоллам  бу  аланийн (ширанохчийн) йозанан  а, меттан а. Текст  язйина ю нохчийн  маттахь  кириллицин буха  тIехь,  лексикин а, фонетикин а, морфологин а,  синтаксисан а грамматикин  бакъонаш ларъеш (схьагарехь,  ширанохчийн  маттахь  шуьйра пайдаоьцуш  хилла «Ф» озах).
Иранийн мотт  буьйцу хIирийн а,  тюркийн а мотт болу  кхарачой а, балкхарой а, шайн  мотт хуьйцуш, Кавказан буха  тIехь  кхолладелла къаьмнаш ду бохучу  Iилманчашна  хетарна  дуьхьал  дац  вайн  жамI. Вай  юха а билгалдоккху  церан бухехь  нохчийн мотт хилар. Иштта  хилла   мIаьнгалой-гIезалой  баьхкича  а, ХIII–ХIV-чуй б1ешерашкахь АстагI  Тимар  веъча хилла  бохамаш а, Дагестанера  дIа  хIинцалера  Краснодаре  кхаччалц  доза  долу  Алани йохар а  бахьанехь. ХIирий а, кхарачой а, балкхарой а,  шайн  культуре  а, антропологин  башхалле  а хьаьжча,  кавказхой бу,  шайн  матте  хьаьжча,  гIажарой  а, тюркаш а  бу  боху  Iилманчийн  тIечIагIдар  шеконе  даьлла  дац. Тхо  кхеташ  ду,  массара а, хIинццехь  аланаша  буьйцург  нахийн  мотт  хилла  боху  тезис  тIеоьцург цахиларх. Амма цо бакъдерг  дIадоккхур дац,  цхьа  хан  яьлча  массара  а къобал а дийр  ду и.

Гочйинарг – БУРЧАЕВ Хьаьлим
(2008 шеран 24 апрелехь №46-47 «Даймохк» газета т1е тоьхначуьра)

Х.А.ХИЗРИЕВ
НР-н Iилманийн академин  штатехь  воцу  Iилманан  белхахо,
историн  Iилманийн кандидат

{mosloadposition user9}


При копировании материалов ссылка на сайт обязательна