Арсанукаев Iабдулла

Эдилов Хасмохьмадан поэзи ХХ бIешеран нохчийн литературин хазна ю. Цуьнан  кхоллараллина лерина йолчу цхьана литературни суьйренехь нохчийн гоьваьлла поэт а, критик а волчу Сулаев Мохьмада элира, нохчийн дикахволчу итт поэтан цIе яккха шега аьлча, царна юккъехь Эдилов Хасмохьмадан цIе хир яра шен, нохчийн дикахволчу пхеа поэтан цIе яккхка альча, царна юккъехь Эдилов Хасмохьмадан цIе хир яра шен, нохчийн дикахволчу кхаа поэтан цIе яккха аьлча царна юккъехь а Эдилов Хасмохьмадан цIе хир яра шен, уггар дикачу нохчийн цхьана поэтан цIе яккха аьлча, Эдилов Хасмохьмадан цIе йоккхура яцара ша, кхечарна хала ца хетийтархьама. 

Поэт, прозаик Эдилов Хасмохьмад вина 1922 шеран 16 ноябрехь Нохчийчоьнан Ачхой-Мартан районерчу ВаларгтIехь ахархочун Эдалан доьзалехь.    

Эдилов Хасмохьмада юьхьанца цIахь дешна. Юьртара школа чекхъяьккхинчул тIаьхьа 1936-чу шарахь хьехархойн училищехь а, тIаккха Нохч-ГIалгIайн АССР-н Халкъан дешаран комиссариатехь йиллинчу политпросвет школехь а дешна цо. 1941 – 1944 шерашкахь  Эдилов Хасмохьмада белхаш бина Халкъан дешаран комиссариатехь школийн инспектор волуш а, республикански Халкъан кхоллараллин цIийнан инструктор волуш а, Ачхой-Мартанехь суьдан исполнителан даржехь а. Дуккха а тIаьхьа чекхъяьккхина Эдилов Хасмохьмада Нохч-Галгайн педагогически институтан историко-филологически факультетан оьрсийн меттан, литературин, нохчийн меттан, литературин отделени.

Нохчийн халкъан барта кхолларалле чIогIа шовкъ йолуш хилла Эдилов Хасмохьмад. Цо дукха ешна къоман барта произведенеш, цаьргахула веана лорура цо ша исбаьхьаллин литературе а. Ша яздан волалуш Мамакаев Iаьрбис  чIогIа гIо дина шена олура цо. Поэзехь шен хьехархо  а  лорура цо и нохчийн гоьваьлла волу поэт Мамакаев Iаьрби.

Эдилов Хасмохьмад яздан волавелла 1937-чу шарахь, хьехархойн училищехь доьшуш волчу хенахь. Амма шина-кхаа шарахь а шен стихотворенеш зорбане ца елла цо, уьш ледара хеташ. Дуьххьара цуьнан стихотворени зорбанехь араяьлла 1939-чу ша­рахь.

Сийлахь-боккха Даймехкан тIом болабелча, Нохчийчоьнан яздархоша арахийцира “Фашисташна дуьхьал стихаш” цIе йолу книга. Оцу книги тIехь кхечу поэтийн стихотворенешца цхьаьна зорба тоьхна яра Эдилов Хасмохьмадан масех стихотворени а. Уьш яра: “ТIемало –хьоьга!”, “БIаьрзе стаг”, “Кавказан аьрзу”, “Суьрте”. Даймахка тIом бахьаш веанчу мостагIчунна дуьхьал луьрчу къийсаме хIоьттинчу бIаьхочун дог-ойла, иза эшо болу цуьнан лаам а, доьналла а гайтина автора оцу стихотворенешкахь. Исбаьхьаллин басаршца кхоьллина шен мохк йист йоцуш дукха безаш, иза ларбеш инзаре майралла гойтуш волчу тIемалочун васт. Шен дахар а, са а дIадала кийча ву иза фашисташна тIехь толам  баккхарехьа къийсам латтош, Даймохк царах паргIатбаккха.

 Даймохк ларбеш волу тIемало гуманист ву, къинхетамен дог ду цуьнан, амма цуьнан «бекхаман ойланаш малхбузе керча». Шен махка Iазап дахьаш веанчу мостагIчух дера лета иза, цунна тIехь толам баккхьархьама эшахь, шен са а дIадала кийча ву. Ишттачу бIаьхочун васт хIутту. Эдилов Хасмохьмада тIеман хенахь язйинчу стихотворенешкахь. Буьрсачу тIамехь чIагIло  фашисташна дуьхьал гIаьттина ойла, алсам болу мостагI эшаваран лаам. «БIаьрзе стаг» цIе йолчу стихотворени тIехь поэта гайтина тIамехь «бомбано чов ярна» бIаьрса дайна салти. Иза шегара бала балхош вац, мелхо а шех къахетачеран дог ир-кар хIиттадо цо. «Болатал чIагIло шу фашисташ бохо!» − иштта бу салтичун даггара лаам.

«Кавказан аьрзу», «Суьрте» цIерш йолчу стихотворенешкахь Эдилов Хасмохьмада хIоттийна вайн Даймехкан сийлахьчу кIентан Советски Союзан Турпалхочун Нурадилов Ханпашин васт. Нурадилов Ханпашас шен къона дахар дIаделла Даймохк ларбеш. Ханпашина дукха безара ша кхиийна Даймохк, цуьнга ца лалора фашистски йовссарша иза аьшнашбеш. Шен лаамехь фронте вахана волу Нурадилов чIогIа летара мостагIех, цаьрга болчу цабезамех дуьзнера цуьнан майра дог. Луьрачу тIамехь цхьа эзар гергга фашист вожийра турпалчу пулеметчика. Поэта исбаьхьаллин васт хIоттош билгалдоккху къоначу тIемалочун бIаьхаллин хьуьнарш, Даймехкан а, халкъан а дуьхьа цо шен дахар дIадалар. Нурадилов Ханпаша шен са кхоош а, Iожаллех кхоьруш а вац. Иза Даймахкана орцахваьлла, хьашт хиллачохь Iожалла тIе эца кийча ву. «Ша винчу халкъана дахар дIаделла, герзаца Iожаллин тIаме дIахIоьттира» − боху стихотворени тIехь.

Говза язйина ю «Суьрте» стихотворени. Турпалхочун хьуьнар гойтучу чулацамца йогIуш ю стихотворенин форма. Айаме ю метафораш а, стихан интонации а. Вовшашца хуьйцуш далийна риторически айдарш, риторически хаттарш, риторически тIедерзарш. Цара гIо до бIаьхочун турпалалла гойтуш долу васт кхолла:

Къуона юьхь, горга юьхь, хьан паргIат хьоьжу
Ламанан майрачун аьрзун ши бIаьрг.
«Цо вийна исс бIе ткъа фашист», – ас доьшу –
Къуонаха, стогаллех ца оьшуш хьаьрк!

Курра схьахьоьжу хьо, Кавказан аьрзу,
ТIам тохий гIаттахьа – хьайн турпал тIам!
Хьо веца, мохк ларбеш, «Максимца» хьаьрса
МостагIий цоьстуш, цIийн хIоттийнарг Iам!

………………………………………………….

Хьо вуй и нохчийн кIант – со хьайха хьоьгург,
ТIаьхьешка вийцийта даьккхинарг сий?
Турпалчу халкъашна майралла хьоьхург,
Дийнаниг, пхенашкахь ца кхехкаш цIи?!

Халкъана паргIато йоккхуш велларг даим а адамийн дегнашкахь вуьсу, цуьнан цIе цкъа а йицлуш яц. Цундела поэта Ханпаша дагалоцуш кхечахьа боху: «Декар ду халкъан аз дуьне мел деха, декар ду иллеш а, хьан хьуьнар дуьйцуш».

Эдилов Хасмохьмадан тIеман хенахьлерачу стихийн лирически турпалхочун дог-ойла къеггина гучайолу 1943 шеран сентябрь баттахь язйинчу «Сий делахь, Латта!» цIе йолчу стиховоренехь. КIорггера маьIна а, лаккхара исбаьхьалла а ю оцу стихотворенин. Стеган дахар, ирс, сий цуьнан шен Даймахкаца йолчу юкъаметтигах дозуш ду. Даймехкан латта ду стаг сийлахь веш дерг, цуьнга ирс кхочуьйтург. Иза лардар хIоранна а тIехь ду. Цуьнан дуьхьа валар а сийлахь ду:

Дахаррий, Iожаллий
Лиэтачу арахь,
Кешнаша шагйина
ТIом хилла хьаьтта.

«Гечдойла» аьн долчохь,
Турпалхойн могIарехь,–
Кху арахь каш хилар
Ирс хетта, Латта.

Эдиловн лирически турпалхочо чIагIо йо «кхехка цIий саццалц» и лардан. Нагахь мостагIчуьнца къийсамехь валар нислахь «Хинболчу сан борзах цинц тохий бIаьрга, Совцабе! Ата уьш! ХIаллакбе, Латта!» − боху цо. «Латта» боху дош шуьйрачу маьIнехь даладо поэта. Иза вина меттиг а ю, вайн дийнна боккха Даймохк а бу, адаман орамаш шеца долу, адаман ницкъ, доьналла, марзо шеца йолу массера а юкъара меттиг ю Латта. Иза лардар хIоранна а тIехь ду.

Чов йоцуш, цIий доцуш,
ТIом хила бац-кха,
Ирсан стом ларбан а
Дац цуьрриг атта.

Ас дегI ца кхоийна
Сайн дуй чекхбаккхан:
«Кхехка цIий саццалца
Хьо лардан, Латта!»

Лирически турпалхочун кхоллам Даймахках, Лаьттах дIакъасталур боцуш бу. «Турпалхойн могIарехь» шен Iожаллин сахьт тIехIоьттича а, бовхачу безамах юьззина йолчу сирлачу ойланца боху цо»: «Чурта тIе яздан хьан баркалла оьшу, ирс къуьйсуш веллачун сий делахь, Латта!»

“ТIемало – хьоьга!”, “БIаьрзе стаг”, “Кавказан аьрзу”, “Сурте”, «Сий делахь, Латта!»  стихотворенеш  Эдилов Хасмохьмадан кхоллараллин хьалхарчу муьрехь араевллачарах  елахь а,  исбаьхьаллица язйина говза поэтически произведенеш ю уьш. Ма дарра аьлча, тIеман хенахьлерчу нохчийн поэзехь тоьллачарах ю и стихотворенеш. Нохчийн литературе исбаьхьаллин похIма долу поэт веана хилар гойтура цара. ХIетахь дуьйна къоман литературехь  шен цIе йолуш, шен къеггина хатI долуш поэт хилла дIавахна Эдилов Хасмохьмад.  

Нохчийн къам махках даьккхинчу хенахь Казахстанехь цхьана муьрехь юккъерчун школехь хьехархо хилла Эдилов Хасмохьмад. Цул тIаьхьа цхьацца бахамаллин меттигашкахь  белхаш  бина цо.

1955-чу шарахь  Алма-Атахь нохчийн маттахь арахеца долийна «Къинхьегаман байракх»  цIе йолу газета. Оцу газетан редакцехь литературни белхахо хIоттийна Эдилов Хасмохьмад. Деган айамца болх бина цо газетехь.  “Къинхьегаман байракх”   тIехь кест-кестта зорбатухура нохчийн яздархойн произведенеш, керла очеркаш, дийцарш, стихотворенеш тIехь йолуш кечйора динна литературни агIонаш. Нохчийн яздархой кест-кеста гуллора газетан редакцехь, йийцаре йора керла произведенеш. Эдилов Хасмохьмадан поэтически говзалла кхиарехь мехала хан хилла иза. Поэта оцу муьрехь а язйина алссам произведенеш. Царах ю: «Даймехакан байракх», «Ненан ирс», «Билгало», «Буьйса», «Машаран урам», «Бер дийна нана», «Алжирка»,  «Дацоран байракх», «Апрелан буьйса», «Или», «Ло догIуш», «Бетпак-Дала есаллехь», «Ма кховдаде лазар». Тайп-тайпана чулацам бу оцу стихотворенийн, амма уьш массо а поэтан стихан говзалла шайца гучуйолуш ю. Масала «Или» стихотворенин строфаш:

Или кхобу шанийн бено,
ТIулгийн матто ловзадо.
Лаьмнийн бердийн апарино
Iуьйдуш санна гIовгIа йо.

Цинцаш детташ я мотт хьоькхуш,
ТIулган пенаш къегадо.
Шен гIовгIанца Iаннаш декош,
ОьгIазе кхес гIиттайо.

Цу гаттонехь арадолий,
Цо шен чабол йохайо.
Кхаьчча санна дикчу хьоле,
Кура болар доладо.

Еа гIулчах (стопах) йолчу хорейн барамехь язйина стихотворени. Ерриг стихотворенехь беа могIанах лаьтташ йолу исс строфа ю, жIарийн хьесапехь рифмовка а йолуш. Зударийн рифмаш божарийчаьрца хийцалуш ю. Цхьана а меттехь ритм, рифма, рифмовка талхийна йоцуш, юьххьера дуьйна чекхъяллалц шера ю стихотворени. Меттан исбаьхьаллин гIирсаш: эпитеташ, дустарш, метафораш шайца чолхенаш йоцуш, гIеххьачу барамехь лелийна стихотворенехь. «Или» стихотворени шен дIахIоттамца, стихан барамца, хьалхарчу кхаа строфан чулацамца М. Ю. Лермонтовн «Теркан совгIаташ» («Дары Терека») стихотвореница юххера йогIуш ю. Амма Эдилов Хасмохьмадан стихотворенин тема а, маьIна а кхин ду. Мехкан Iаламах адамо пайдаэца безаран а, пайдаоьцург хиларан а ойла ю  стихотворенехь коьртаниг.  Или хинан «хIонсан тулгIеш» Балхаш-Iам чу эрна ца оьхуьйтуш, «Гаьллаш багахь, эмалк санна, КIайн кхес егош, гIаттор ду! Дацор ду хьо  ерриг ханна – хьал совдаккха, дацор ду!». Шен заманан лехамашца доьзна ду Эдилов Хасмохьмадан стихотворенин маьIна. М.Ю. Лермонтовн «Измаил-Бей» поэма а, цуьнан стихотворенеш а нохчийн матте яьхнера Эдилов Хасмохьмада, и гочдарш нохчийн литературехь дикачарах лоруш ду. Эдилов Хасмохьмадан стихашна Лермонтовн поэзино беркате Iаткъам бина хилар къеггина гуш ду «Или» стихотворенехь. 1957 шеран май баттахь «Къинхьегаман байракх» газетан агIонаш тIехь зорбатоха йолийра Эдилов Хасмохьмадан дуьххьарлера поэма «Сийлаха». Драматически чулацам болу и поэма хиллачийн буха тIехь язйина яра. Шен цIена, оьзда безам  ца ларбина йолу поэмин турпалхо Сийлаха ша дакъаза а йолу, и бахьанехь нахана даккхий зуламаш а хуьлу. Шен ойланехь,  гIуллакхашкахь,  леларехь ша шена хьалха а, нахана хьалха а стаг жоьпалли хила везаран ойла йойту автора поэма йоьшуш волчуьнга. ГIеххьа йоккха лиро-эпически поэма ю «Сийлаха». Поэмин дIахIоттамехь хьалахара дош а, итт дакъа а, дерзор а ду. Иттанах хIор дакъа шена хьалха ялийна эпиграф йолуш ду. Цхьайолу эпиграфаш халкъан иллешний, мехкарийн эшаршний тIера схьаэцна ю, вуьйш нохчийн кицанех лаьтташ ю, кхиерш яздархойн произведенеш тIера ялийна ю. Масала: «Маржа яI, зингат, хьо а гIерта-кха даха» (I. Мамакаев), «Хила я ца хила! – Иштта ду гIуллакх!» (Шекспир. «Гамлет»).   Хьалхара дош а, дерзор а авторера ду. Поэмин эпически агIо цуьнан сюжетаца ю. Ардаме сюжет ю поэмин. Шайн доладалар а, кхиар а, дерзар а долчу хиламех лаьтташ ю иза. ИбрахIим, Сийлаха, Эдалха, Аружа – оцу персонажийн леламаш бу поэмин сюжетехь. Шен безамца, шен лаамехь ИбрахIиме йоьду Сийлаха. ЦIена, хьанал ду къоначу доьзалан дахар. Амма совдегаран Эдалхин безам бахна Сийлахе. Нехан цIе тIехь йолу зуда, Аружа юкъа а лоьлуьйтуш шена тIе а ерзайой, ялайо цо. Сийлахас ца ларбина ИбрахIиме хилла шен мерза безам. Цуьнан цIийндех ИбрахIимах цуьрриг ийзалуш вац Эдалха, иза цхьалха стаг ву, шена тIаьхьа хIитта нах болуш вац, къоьлла токхуш а ву, цундела цуьнгара зуда яккха а мегар ду, боху цо шен дагахь. Амма ИбрахIим шен сий лардийра долуш ву. Эдалха а, цуьнан цIийнах кхо стаг а вуьйжира ИбрахIиман карах. ИбрахIим а кхелхира церан карах. Цу тайпана, Сийлахас шех инзаре доккха зулам далийтина.

Оцу хиламех лаьттачу сюжетаца билгалболу поэмин эпически чулацам. Къеггина шен лирически агIо а ю поэмин. Иза авторан ойланца билагалйолу. Поэмин хьалхара дош а, дерзор а авторера ду. Поэми тIехь алссам ду юьстахдийларш. Автора, сюжетана юьстах а вуьйлуш, цу тIерачу хиламех лаьцна йолу шен ойланаш, синхаамаш гучубоху. Цара поэмин чулацам кIарг а бо, текстан исбаьхьалла са а йоккху. ИбрахIиммий, Сийлахий хин йистехь мерза захалу дуьйцуш гайтинчул тIаьхьа автора сирлачу ойланца боху:

Шабарш деш догIучу
Валарган йистехь
Дуьххьарий, тIаьххьарий
Балхабац безам.
Хийла йоI, елалой,
КIаг хIуттуш юьхь тIехь,
Суьйренца цIа йоьрзу,
Хуьлий дог реза.

Ткъа кхано тIаьхьа  ИбрахIиман, Сийлахин барт ийгIина, и шиъ халонца дIасакъастар гойтучу хенахь кхечу кепара ю авторан ойла: 

Малх бу шен болар деш,
ГIушлакха баьлла,
И стенна оьшура
Дуьненна кхета?
Сирла бу, бовха бу
Цунна хьан аьлла?
Мила ву цо вохвеш?
И хьанна къеда?

Авторан ойла, синхаамаш шен турпалхойн ойланашца, церан синхаамашца цхьаьна богIуш бу. Иза ИбрахIиман, Сийлахин накъост ву. Церан хазахетарех самукъа долу цуьнан, церан халахетарш сингаттамца Iаьткъа цунна.

Иштта авторан шен турпалхошка йолу шовкъаш гучуйовлу поэми тIехь цуьнан юьстахвийларшкахь.

Поэмин драматизм цуьнан сюжетехь ю, иза Эдалхин, ИбрахIиман юккъерчу къовсамца ю. Бакъду цу шинна юкъара къовсам хилла ца Iа иза, цуьнан социальни маьIна ду. Социальни тайп-тайпанчу тобанах ву и шиъ.

Цу тайпана, лирический, эпический, драматический билгалонаш цхьана ийна ю «Сийлаха» поэми тIехь.

«Сийлаха» поэма нохчийн литературехь эпически поэзин керла кхиам бара. Иштта лаккхара мах хадийна цу хенахьлерчу критико Эдилов Хасмохьмадан дуьххьарлерчу поэмин.

Оцу шерашкахь язйина Эдилов Хасмохьмадан шен шуьйра евзаш йолу стихотворенеш «Алжирка»,  «Дацоран байракх», « Бер дийна нана»,  «Буьйса», «Билгало», «Ненан ирс», «Даймехкан байракх», «Машаран урам» стихотворенеш. Дуьненан муьлххачу маьIIехь белахь а адамийн бала бакъволчу поэтан дагах хьакхало. Шен паргIатонехьа къийсам латтош хиллачу Iаьрбийн халкъан деган Iийжамех лаьцна ю «Бер дийна нана»,  «Алжирка»,  «Дацоран байракх» цIерш йолу стихотворенеш.

Махках даьхначу адамийн дегнашка кхочуш, Даймехкан марзо хаайолуьйтуш яра оцу хенахь поэта язйина «Даймохк кхойкху» стихотворени.

КIентий цIа берзаре
Кавказ ю хьоьжуш,
Токхе мор баржийна
Кечъелла ю.
Хьомечу лаьмнаша,
Баххьашца къоьжа,
КIенташна кечбина
Аьхна мотт бу.
И кхойкху кIенташка,
Мехкаршка кхойкху,
Кийча ю хIоранна
Барт баккха и.
И кхойкху хи мала
Теркан я ГIойсун,
Цул чоме хи хир дац
Дуьненахь кхин.
И кхойкху дайн хIаваъ
Техкачу метта,
И кхойкху дахаре,
Баьхначохь дай.
Хьацарца я цIийца
Хьандинчу лаьтта,
Зезагца дог хьаста
ГIоттучу бай.

Кхойтта шарахь адамийн кийрахь лаьттинчу сатийсамашна жоп луш яра и стихотворени, нохчийн дегнашна аьхна дара и дешнаш.

Республика юха метта а хIоттийна, нохчийн цIа берза буьйлабелча, Соьлжа-ГIалахь юха арахеца долийра  “Ленинан некъ” газета. 1957-чу шарахь оцу газетан редакце  схьавалаво Эдилов Хасмохьмад. Еххачу хенахь “Ленинан некъан” редакцехь культурин отделан куьйгалхо лаьттина иза. Цул тIаьхьа  Нохч-ГIалгIайн книжни издательствон исбаьхьаллин литературин редакцехь лаккхарчу редакторан болх бина.

Эдилов Хасмохьмадан дуьххьарлера стихотворенийн книга араяьлла 1958 шарахь Нохч-ГIалгIайн книжни издательствехь. “Октябран серло” цIе йолу и сборник суперобложка а йолуш, хаза кечйина яра. Поэтан 45 стихотворений, шиъ поэмий яра цу тIехь зорбатоьхна. Сийлахь-боккха Даймехкан тIом болчу хенахьлера а, цул тIаьхьа махках ваьккхинчу хенахь Казахстанехь язйина а стихотворенеш  яра сборника юкъаяхнарш. «Турпалхо», «Сийлаха» цIерш йолу поэмаш а яра. «Турпалхо» поэма теллинчара билгалдаьккхина иза «идейни чулцам кIорга хиларца, исбаьхьаллин агIонгхьара дика хиларца, говза композици йолуш хиларца къаьсташ ю» аьлла. Оьрсийн Iилманча-геолог, географ Иван Васильевич Мушкетов гайтина поэми тIехь. Иза Казахстанан мохк толлуш, иза Iилманца цIинбан Iалашо йолуш ву. Мушкетов санна болчара шайн хьаналчу къинхьегамца караерзайо хьалха эрна лаьттина гIамарийн аренаш, йохку керла заводаш, лаладо болат, кхиабо бамба. Уьш бу заманан турпалхой, цара кхуллу керланиг, хаздо дахар. Къинхьегаман турпалхочунна хастам бо поэмин говза кхоьллинчу стихашкахь. «Турпалхо» поэма Эдилов Хасмохьмадан кхоллараллехь лиро-эпически жанр кхидIа а кхуьуш хиларан билгало яра.

Стихийн, поэмийн хьалхара сборник араяьллачул тIаьхьа цхьа– ши шо моссаз дели керла книгаш арайийлина поэта. Царах ю  «Лаьттан цинц», «Ненан безам», «Дуьненан юкъ», «Кханенга воьду», «ДоттагIийн дош»,  « Заманан лараш», «Баьццара алу», «Деган доккхадер», «Сан ирс», оьрсийн маттахь «Улица мира», кхийолу а поэтически книгаш. Поэзин эпически жанрехь кхиамца болх бина Эдилов Хасмохьмада. Зорбанехь арахецна цуьнан “Шиннан къайле”, “Аьчган борз”, “Турпалхо” цIерш йолу поэмийн сборникаш. Дика тIеийцира яздархочун прозехь язйина произведенеш: повесть “Кхиэл”, дийцарийн сборник  “Акхаройн лорах”.

Эдилов Хасмохьмадан кхолларалла шуьйра чулацам болуш ю. Иза нохчийн къоман дахаран дозанашкахь сецна вац. Тайп-тайпанан мехкаш, тайп-тайпанан дахаран хьелаш го вайна цуьнан произведенешкахь. Яздархочун турпалхой тайп-тайпанчу къаьмнийн векалш бу: нохчий, оьрсий, казахаш, гуьржий, украинцаш, алжирхой, немцой.

Исбаьхьаллин дешан кIорггера говзалла яра Эдилов Хасмохьмадан. Къоман барта поэзина  тIе а тевжаш, шел хьалхарчу  нохчийн яздархошкара мехалниг схьа а оьцуш, шен исбаьхьаллин некъ биллина цо литературехь.  

Эдилов Хасмохьмадан стих нохчийн поэзин ламасташца йогIуш ю. Поэтически сурт кхолларан гIирсашца, маттаца, исбаьхьаллин басаршца чолхенаш яц, чуччахулу даьхна хIумнаш дац. Цуьнан произведенеш гIиллакх-оьздангаллин проблемаш ойбуш, дахаран кIорггера ойла йойтуш ю.

Доккха гIуллакх дина  Эдилов Хасмохьмада кхечу къаьмнийн литературин произведенеш нохчийн матте йохуш а. Цо гочйина луларчу къаьмнийн а, ойрсийн а поэтийн стихаш. Нохчийн матте яьккхина М. Ю. Лермонтовн «Измаил-Бей» цIе йолу поэма а, дуккха а кхийолу цуьнан стихотворенеш а.

Эдилов Хасмохьмад кхелхина 1991 шеран 11 ноябрехь Соьлжа-ГIалахь.

Эдилов Хасмохьмада шен исбаьхьчу произведенешца мехала хазна йиллина нохчийн къоман литератури юкъа. 

                                           ПРОИЗВЕДЕНЕШ

                                            НОХЧИЙН МАТТАХЬ

Наний, йоIIийа // Ленинан некъ. 1941. 8 март.
Кавказан аьрзу // Ленинан некъ. 1943. 23 февр.
Кавказе маршалла. БIаьхочун илли // Ленинан некъ. 1944. 19 февр.
Дацоран байракх // Къинхьегаман байракх. 1956. 8 март.
Алжирка // Къинхьегаман байракх. 1956. 29 март.
Даймехакан байракх // Къинхьегаман байракх. 1956. 10 май.
Ненан ирс // Къинхтегаман байракх. 1956. 31 май.
Бетпак-Дала есаллехь // Къинхьегаман байракх. 1956. 26 июль
Буьйса // Къинхьегаман байракх. 1956. 27 сент.
Машаран урам // Къинхьегаман байракх. 1956. 7 нояб.
Бер дийна нана // Къинхьегаман байракх. 1956. 30 нояб.
Билгало // Къинхьегаман байракх. 1957. 29 март.
Сийлаха. Поэма // Къинхьегаман байракх. 1957. 24 май-12 июль.
Машаран урам // Ленинан некъ. 1957. 3 авг.
Воккхаве// Ленинан некъ. 1957. 9 окт.
Октябран серло // Къинхьегаман байракх. 1957. 7 нояб.
Калакойн Iаж // Ленинан некъ. 1957. 12 дек.
Апрелан буьйса // Ленинан некъ. 1958. 23 апр.
Нура // Ленинан некъ. 1958. 7 март.
Парти – баьчча  // Ленинан некъ. 1958. 16 март.
Зезагийн курс // Сердало. 1958. 31 июль.
Октябран серло. Стихаш. Грозный, 1958.
Шайхалла // Ленинан некъ. 1959. 1 янв.
УьтталгIа планета // Ленинан некъ. 1959. 7 янв.
Коьрта лор // Ленинан некъ. 1959. 11 февр.
Лаьттан цинц // Ленинан некъ. 1959. 10 май.
Ненан ирс // Ленинан некъ. 1959. 21 май.
Къона  колхоз // Ленинан некъ. 1959. 14 июнь.
Безамца совгIат // Ленинан некъ. 1959. 26 июля, № 88.
Хаза духар // Ленинан некъ. 1959. 16 авг.
Кхиэл. Повесть // Ленинан некъ. 1959. 28 авг. 14  окт. 13 нояб. 20 дек.
Даймехкан сийлалла // Ленинан некъ. 1959. 7 нояб.
Соьга боху // ДоттагIалла. 1959. № 2. С. 86.
Заманан лор // Ленинан некъ. 1960. 29 янв.
ДIаделла ков // Ленинан некъ. 1960. 27 март.
Шуьйрачу новкъахь // Ленинан некъ. 1960. 3 апр.
Къанделла талл. – Сутарчун гIан // Ленинан некъ. 1960. 11 сент.
Къинхьегаман билгало. Очерк // Ленинан некъ. 1960. 30 сент.
Дояркига // Сердало. 1960. 10 ноябрь.
Красивое одеяние // Сердало. 1960. 24 нояб.
Памятник хIотточохь // Орга. 1960. № 3. С. 25-26.
Шо догIу // Ленинан некъ. 1960. № 2. С. 83-85.
ДIадоладо… // Ленинан некъ. 1961. 1 янв.
«ШайтIанан» мохь // Ленинан некъ. 1961. 19 март.
Маякийн йохьалла // Ленинан некъ. 1961. 4 июнь.
Кхиэл. Повесть. Грозный, 1961.
Машарн гIароллехь // Ленинан некъ. 1961. 8 окт.
Памятник хIотточохь // Ленинан некъ. 1962. 22 апр.
Лакха йиш // Ленинан некъ. 1962. 21 май.
Ненан ирс // Ленинан некъ. 1962. 1 июнь.
Кхиэл. Повесть.  Грозный,1961.
Къонделла аьзнаш. – Хулхулау. – Жима чIерийлецархо // Орга. 1962. № 1. А. 52-53.
Жимачу адаман боккха ницкъ. Очерк // Ленинан некъ. 1962. 21 окт.
Пхьаьрса тIехь муо // Ленинан некъ. 1962. 11 нояб.
Балкхаройн йоI // Ленинан некъ. 1962. 9 дек.
Лаьттан  цинц. Стихаш, поэмаш.  Грозный, 1962.
ДоттагIийн дош. Сборник. Грозный, 1962.
Винчу юьртахь . – Йиш. – Корехь серло. – Валарна кхоьруш // Ленинан некъ. 1963. 15 март.
Май кхойкху // Ленинан некъ. 1963. 1 май.
ХIун дан деза? «Шинна къайле поэмин дакъа. // Ленинан некъ. 1963. 30 авг.
Гагрехь суьйре // Ленинан некъ. 1963. 29 сент.
Аьчган борз. Отрывок из сказки // Ленинан некъ. 1963. 18 дек.
Смоленск // Ленинан некъ. 1963. 27 дек.
Шиннан  къайле. Поэма. Грозный,1963.
Акхаройн  лорах. Дийцарш.  Грозный, 1965.
Ненан  безам. Стихаш.  Грозный, 1966.
Дуьненан  юкъ Стихаш, поэма.. Грозный, 1967.
Кханенга  воьду. Стихаш, поэма. Грозный, 1967
Заманан лараш. Хаьржинарш. Грозный, 1972.
Баьццара алу. Стихаш. Грозный, 1976.
Деган доккхадер. Стихаш, поэма. Грозный, 1979.
Турпалхо. Поэмаш. Грозный, 1981.
Сан ирс. Стихаш, поэмаш. Грозный, 1982.
Сий делахь, латта! – Со сиха ву. − Валарна кхоьруш. − Дог. − Даймохк кхойкху.
− Суна деза.
Стихаш // Нохчийн поэзи. Соьлжа-гIала. 2011. А. 72-81.
Кавказан аьрзу // Даймохк. 2014. 22 февр.

                                         
                                               ОЬРСИЙН МАТТАХЬ

«Алжирка», «У твоего дома». Пер. Марк Шехтер // Грозненский рабочий. 1957. 25 июнь.
Моему другу. Пер. Н. Душкин // Советский Казахстан. 1957. Кн. 5. С. 67.
Поэт в небесах. Пер. Ю. Верольский // Грозненский рабочий. 1958. 17 май.
Стальной заяц. – Друзья. Рассказы // Дружба. 1958. № 1. С. 42-47.
Поэт в небесах. Пер. Ю. Верольский // Дружба. 1959. № 1. С. 75.
Снег идет. Пер. А. Големба // Грозненский рабочий. 1959. 5 июль.
Улица мира. Пер. А. Големба // Грозненский рабочий. 1959. 30 авг.
Я гордился бы… Пер. А. Казаков // Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959. С. 241
Перед портретом. Пер. П. Железнов// Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959. С.  241
Татьяна из Одессы. Пер.А. Казаков // Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959. С. 242
Река Или. Пер. М.Шехтер // Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959. С. 243
Снег идет. Пер. А. Големба // Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959. С. 244
Богатырь. Пер.А. Големба // Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959.
Улица мира. Пер. А. Големба // Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959. С. 247
Владимиру Маяковскому. Пер. А. Големба // Поэзия Чечено-Ингушетии. М.,1959. С. 248
С ребенком мертвым на руках. Пер. М. Шехтер //Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959. С. 250
Счастье матери. Пер. А. Големба // Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959. С. 251
Мой любимый. Пер. М. Шехтер // Поэзия Чечено-Ингушетии. М.,1959. С. 252
«Я стою под твоим окном…» Пер. С. Олендер // Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959. С. 252
Нура. Пер. А Големба // Поэзия Чечено-Ингушетии. М., 1959. С. 253
Улица мира. (Стихи). Пер. с чеч. Грозный, 1961.
Песня. Пер. Ю. Верольский // Грозненский рабочий. 1963. 3 февр.
Приговор. Повесть. М., 1967.

                                         КХЕЧУ  МЕТТАНАШКАХЬ

Спасибо, партия! Пер. на кабард. Н. Шогенцуков // Ошхамахо. 1962. № 1. С. 63.
Улица мира. Пер. на осет. Х. Плиев // Мах дуг. 1962. № 3. С. 110.


                                    СТАТЬЯШ, РЕЦЕНЗЕШ

                                     НОХЧИЙН МАТТАХЬ

Поэзин  техникан  хьокъехь // Къинхьегаман байракх. 1957. 4 янв.
Стихаш  язъечарна  гIоьнна // Ленинан некъ. 1957. 27 окт.
Поэзин хьокъехь дешнаш // Ленин некъ. 1961. 1 дек.
Яздархочун ирс // Ленинан некъ. 1964. 15 нояб.

www.ChechnyaTODAY.com


При копировании материалов ссылка на сайт обязательна

test 2Новости СМИ2